Historia - Urząd Gminy i Miasta Wyszogród

Tysiącletni Wyszogród należy obok Płocka, Czerwińska i Czerska do najstarszych grodów Mazowsza.

Tysiącletni Wyszogród należy obok Płocka, Czerwińska i Czerska do najstarszych grodów Mazowsza. Miasto leży na prawym brzegu Wisły na wysokiej 30-metrowej skarpie, przy granicy z Kotliną Warszawską na skrzyżowaniu dróg tranzytowych Warszawa - Płock i Sochaczew - Płońsk z przeprawą mostową przez Wisłę. Ze skarpy wiślanej roztacza się piękny widok na dolinę rzeki i znajdujące się na jej środku kępy porośnięte zaroślami.
Nazwę swoją Miasto przyjęło od grodu i podgrodzia zlokalizowanych na tzw. górze zamkowej i u jej podnóża.

Tereny te położone wzdłuż krawędzi wysoczyzny, pocięte są malowniczymi jarami z miejscami widokowymi na Wisłę i rozciągającą się na przeciwległym brzegu Puszczę Kampinoską. Walory krajobrazowe i klimatyczne oraz niewielka odległość od Płocka (40km) i Warszawy (70km) to atuty sprzyjające rozwojowi turystyki i rekreacji.

Ślady osadnictwa na tak zw. górze zamkowej sięgają VII w. i są łączone z reliktami istniejącego tu ośrodka kultowego. Pierwsza wzmianka o Wyszogrodzie pochodzi z 1065 roku. W początku XIII wieku książę Konrad I Mazowiecki wzniósł na miejscu wcześniejszego grodu drewniany lub częściowo murowany, zamek warowny. W ciągu XIII wieku mieściła się tu jedna z głównych rezydencji książąt mazowieckich. Wzniesienie murowanego zamku przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu, co jednak nie znajduje potwierdzenia w kronikach Janka z Czarnkowa i Jana Długosza. Prawdopodobnie było to założenie czworoboczne z wieżą. W XVII w. zamek spalili Szwedzi, w XVIII wieku był już ruiną, którą w 1798 roku władze pruskie rozebrały.

Prawa miejskie Wyszogród otrzymał w 1398 roku za sprawą księcia Janusza I. Wiek XV i XVI był okresem największego rozkwitu miasta. Przyczyniły się do tego m.in. korzystne położenie, liczne przywileje królewskie i książęce, oraz otoczeni opieką zamku, osiedlający się na podzamczu kupcy i rzemieślnicy Żydowscy. Dzięki nim miasto stało się znaczącym ośrodkiem sukiennictwa na Mazowszu. W związku z rozwojem gospodarki folwarczno pańszczyźnianej i wzrostem znaczenia Wisły jako głównego szlaku handlowego, miasto stało się centrum handlu zbożem. W XVI w. liczyło 3000 mieszkańców z czego kilkudziesięciu kupców zajmowało się handlem tym towarem. W tym czasie Wyszogród słynął z bogactwa wykształcenia swych mieszkańców. Pierwsza wzmianka o szkole w mieście pochodzi z 1495 r. ale już wcześniej spotykamy wyszogrodzian w spisie studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Po rozbiciu dzielnicowym, w okresie samodzielności Mazowsza, Wyszogród był związany z Płockiem. Gdy w 1495 r. Mazowsze płockie zostaje włączone do Korony, ziemia wyszogrodzka chcąc nadal utrzymać niezależność, pozostaje przy województwie warszawskim aż do ostatecznego przyłączenia Mazowsza w 1526 r. Tak rozpoczął się trwający niemal 3 wieki, okres związku Wyszogrodu z Warszawą. po II rozbiorze w 1793 r. znalazł się pod rządami pruskimi i ponownie został połączony administracyjnie z Płockiem.

Po okresie wzmożonego rozwoju, w XVII w. miasto podupada. Przyczyniły się do tego min. zniszczenia wojenne zadane przez wojska szwedzkie (1655-1660), jurydyki tj. nieruchomości szlacheckie w mieście, wyjęte z pod prawa miejskiego, wielka zaraza w czasach wojny północnej 1708 – 1710, przywleczona przez operujące w okolicy wojska rosyjskie, utrata zysków z propinacji które przejęła okoliczna szlachta a także wielki pożar w 1801 r. W 1753 r. w mieście powstała samodzielna gmina żydowska a w końcu wieku ukończono budowę murowanej synagogi według projektu Dawida Friedlandera. W 1800 r. Żydzi stanowili 90 % mieszkańców miasta. Po zajęciu miasta przez Prusy, rozpoczęła się planowa kolonizacja osadnikami niemieckimi wyznania ewangelickiego przybyłymi głównie z Wirtembergii. W 1803 r. odebrano franciszkanom gotycką świątynię i przekazano nowo powstałej gminie ewangelicko –augsburskiej, niedaleko od niej usytuowano cmentarz ewangelicki. Przejeżdżający przez Wyszogród w 1812 r. w żydowskie święto Rosz Haszana ( nowy rok) Jan Ursyn Niemcewicz pisał:
„Wyszogród jak na polskie miasteczko, dość okazałym zdaje się. Jest cokolwiek dawnych domów, nowe mianowicie świecą się wszystkie, ulice puste zupełnie, Żydzi obchodzący nowy rok albo w bożnicach albo których bożnica nie objęła we własnych domach na modlitwie zamknięci”.

W początku XIX w. Wyszogród uchodził za miasto portowe i handlowe. W związku z podziałem terytorium Polski miedzy zaborców, Wisła utraciła poprzednie znaczenie, nadal jednak pozostawała niezastąpiona przy transporcie towarów np. budowlanych, soli, żelaza itp. Od połowy XIX w. rusza na Wiśle regularna komunikacja pasażerska i towarowa - statkami parowymi. Ziemia wyszogrodzka stają się zapleczem zaopatrującym tą drogą stolicę w płody rolne, warzywa owoce a także drewno. W XIX w. w okolicach miasta rozgrywają się ważne wydarzenia związane z Powstaniem Listopadowym (1830) i Styczniowym (1863). Wokół miasta toczyły się walki I wojny światowej. 20 listopada 1914 r. wycofujące się wojska rosyjskie zajęły linie obronne pod miastem. Rozmieszczone w okolicy Drwał, baterie haubic polowych ostrzeliwały linię Sanniki i Brzozów. Na początku 1915 r. Rosjanie rozbudowali głęboko urzutowaną pozycję obronną od Drwał przez Orszymowo w kierunku Ciechanowa. W maju 1915 r. w ramach skracania frontu, wojska rosyjskie oddały Wyszogród i zajęły pozycje Drwały – Ciechanów. Do miasta wkroczyli Niemcy i znowu Wyszogród stał się ważnym punktem zaopatrzenia armii. W celu usprawnienia aprowizacji posuwających się na wschód wojsk, w 1916 r. saperzy niemieccy, przy pomocy jeńców wojennych oraz okolicznej ludności, rozpoczęli budowę drewnianego mostu długości ok. 1300 m.. W 1917 roku most był gotowy, skracając tym samym drogę na Zachód do środkowych Niemiec. W związku z nowymi możliwościami transportu, w okolicy rozpoczęto intensywną akcję skupu i rekwizycji zboża oraz innych surowców. 12 listopada 1918 roku Niemcy zostali rozbrojeni i opuścili miasto. Ponownie w teatrze działań wojennych znalazł się Wyszogród w czasie wojny obronnej 1920 r. gdy na miasto nacierała 3 Armia rosyjska a po drugiej stronie Wisły obronę organizowała 5 Armia gen. Władysława Sikorskiego. W okresie międzywojennym, na podstawie spisu ludności z 1921 r. Wyszogród liczył 4297 mieszkańców z czego 57 % stanowili Żydzi. W latach dwudziestych na 12 mandatów w Radzie Miejskiej 5 przypadło Żydom a w latach trzydziestych Żyd Leibish Gemach pełnił funkcję zastępcy burmistrza.

W okresie międzywojennym, dzięki rozwijającej się żegludze a także komunikacji autobusowej, w mieście i okolicy, rozwijał się handel artykułami przeznaczonymi na szybkie spożycie. W latach trzydziestych było zarejestrowanych 1112 sklepów i zakładów rzemieślniczych, cztery młyny, młyn - kaszarnia, browar, tartak i olejarnia. Zawsze brakowało miejsc pracy to też wykorzystując swoje położenie, Wyszogród żył nadzieją, że stanie się centrum rekreacji na szlaku Warszawa -Żelazowa Wola - Czerwińsk. Nadzieje te jednak zniweczyły działania II wojny światowej. 13 września do Wyszogrodu wkroczyły wojska niemieckie. Po bombardowaniach miasteczko poważnie zniszczono, część ludności od razu uległa eksterminacji, a po drugiej stronie Wisły rozegrały się dantejskie sceny Bitwy nad Bzurą. W 1939 r. rozebrano zabytkową synagogę, 6 marca 1941 r. zlikwidowano getto żydowskie usytuowane pomiędzy ulicami: Rębowską, Kościelną, Płocką, Ogrodową i Starym Rynkiem. Jego mieszkańców wywieziono do Czerwińska, Nowego Dworu, Działdowa a potem Generalnej Guberni zwłaszcza Słupi Nowej. Zginęli w 1942 r w Treblince i Auschwitz. Wojnę przeżyli nieliczni. W czasie okupacji mieszkańcy ziemi wyszogrodzkiej podjęli walkę z okupantem, organizując ruch oporu. Działały tu struktury Związku Walki Zbrojnej i Polskiej Organizacji Zbrojnej a także Armii Krajowej. Pod Wyszogrodem organizowano przerzuty osób poszukiwanych przez Niemców do Generalnej Guberni.18 stycznia 1945 r. Niemcy opuścili Wyszogród.
O bogatej historii Wyszogrodu i okolic mogą świadczyć dobrze utrzymane obiekty sakralne :

• Kościół w Kobylnikach wybudowany w roku 1521.
• Kościół w Rębowie z I połowy XVI wieku.
• Kościół późnobarokowy pod wezwaniem Świętej Trójcy w Wyszogrodzie zbudowany w latach 1773 – 1786.
• Kościół i Klasztor OO Franciszkanów z roku 1408.

Do zabytków gminy można również zaliczyć zespoły dworskie XIX wieczne w Grodkowie - należące do rodziny Dziewanowskich. W Kobylnikach - własność hr. Kobylińskiego.

O historii przypominają również układy urbanistyczne centrum Wyszogrodu, zabudowania w Drwałach i Rębowie.

Z Wyszogrodu wywodzi się wielu znakomitych obywateli zarówno pochodzenia polskiego jak i żydowskiego. Są to m.in.:

1. Paweł Wyszogrodzki - doradca księcia Ziemowita Płockiego (XIV – XV w.), opracowywał statuty prawa mazowieckiego, wydane w latach 1387, 1389, 1393 i in.
2. Leonard Słonczewski - (z Wyszogrodu) jeden z najwybitniejszych jezuitów, obok Piotra Skargi (Pawęskiego), zwolennik ascetycznego trybu życia kleru.
3. Leonard zwany Wyszogrodczykiem - urodził się w XVI w. w Wyszogrodzie, wybitny humanista, przyjaciel Andrzeja Frycza Modrzewskiego, zm. 1570 r.
4. Ignacy Tański - (1761 1805) pochodził z Wyszogrodu, poeta i komediopisarz, ojciec znanej pisarki Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, zwany „wieszczem mazowieckim”.
5. Józef Szymanowski - (1748 1801), syn Macieja Starosty Wyszogrodzkiego, największy poeta stylu rokoko w Polsce, napisał m.in. "Listy o guście czyli smaku", "Świątynię Wenery w Kidos", ogromną popularnością cieszyły się jego pieśni nawiązujące do barokowej liryki miłosnej i rycerskiej
6. Samuel Kronenberg - urodził się w Wyszogrodzie (1773 – 1826) , był wolnomularzem (loża Bouclier du Nord - członkiem czynnym IV stopnia). Jego przeprowadzkę z Wyszogrodu do Warszawy i błyskawiczną karierę można wiązać z działalnością tzw. liwerantów – wielkich dostawców realizujących zamówienia dla wojska i administracji. Większość z nich wywodziła się spośród zamożnych Żydów od lat prowadzących działalność handlową, posiadających odpowiedni kapitał i szerokie kontakty. Dorobiwszy się dużego majątku w 1820 r. założył dom bankowy „S. L. Kronenberg”. Po jego śmierci firmę prowadził syn Leopold Kronenberg założyciel Banku Handlowego w Warszawie i Szkoły Handlowej, uczestnik Powstania Styczniowego. Dziś z jego działalnością wiąże swoją historię Bank Citi Handlowy.
7. Wincenty Hipolit Gawarecki - ( 1788 1852) związany z Ziemią Wyszogrodzką, urodził się we wsi Bożeń zaś nazwisko jego związane jest ze wsią Gawarzec pod Czerwińskiem, skąd się ród Gawareckich wywodził. Ojciec Franciszek, był sędzią grodzkim Ziemi Wyszogrodzkiej, od 1780 r. burgrabią Wyszogrodu. Wincenty historyk i regionalista, sędzia Ziemi Wyszogrodzkiej rozmiłowany w historii ojczystej podejmował badania regionalne, które przyczyniły się i uchroniły od zatarcia śladów przyszłości historycznej Wyszogrodu, a także regionu. Jego imię nosi gabinet naukowy przy oddziale TNP w Wyszogrodzie.
8. Nahum Sokołow - urodził się w 1859 r. Wyszogrodzie w rodzinie o rabinackich tradycjach. Był przywódcą i ideologiem ruchu syjonistycznego, pisarzem, tłumaczem, pionierem hebrajskojęzycznego dziennikarstwa. Gdy miał 17 lat zaczął pisać do lokalnego tygodnika hebrajskiego HaTzefirah. W 1906 roku Sokołow został poproszony o przyjęcie stanowiska sekretarza generalnego Światowego Kongresu Syjonistycznego. Pełniąc swe obowiązki podróżował po całej Europie i Północnej Ameryce promując sprawę syjonistyczną. W czasie I wojny światowej mieszkał w Londynie, gdzie był jednym z głównych inspiratorów wydania przez rząd brytyjski Deklaracji Balfoura w 1917 roku, w której zadeklarowano wsparcie dla utworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenie Palestyny. W 1931 roku został wybrany na przewodniczącego Światowego Kongresu Syjonistycznego, stanowisko to piastował do 1935 roku, kiedy to został zastąpiony przez Chaima Weizmanna.
9. Leopold Dobrski - (1848 1904) mieszkał w Wyszogrodzie, muzykolog, twórca nowego systemu grafiki muzycznej.
10. Antoni Tyc - (1914 1975) kapitan Żeglugi Wielkiej, uczestnik morskich bitew podczas II wojny światowej, pływał na ORP "Błyskawicy", "Orkanie", "Dragonie" i „Garlandzie”.
11. Antoni Borkowski - muzykolog.
12. Wacław Milke urodzony w 1914 r. w Wyszogrodzie, przed wojną urzędnik i działacz młodzieżowy, który ożywił ideę harcerską nadając jej niezwykłą moc, więzień obozów koncentracyjnych podczas wojny, wreszcie twórca Harcerskiego Zespołu "Dzieci Płocka" znanego na całym świecie, krzewiciel kultury " Płocczanin Roku", a także "Honorowy Wyszogrodzianin”.